Hoe Gelderland ooit voorop liep in het uitroeien van de pokken

door: Jenda Terpstra

Wie in de achttiende eeuw werd geraakt door een pokkenepidemie kon het vaak niet navertellen. ‘De agressieve ziekte stak iedere zeven jaar de kop op en doodde bij de hevigste vlagen zo’n twintigduizend mensen in Nederland’, zegt historicus Willibrord Rutten. 

Vooral kinderen raakten besmet. 'Verwar de dodelijke pokken niet met waterpokken' , zegt Rutten. 'Dit virus gaf zwarte zwerende puisten en tastte de organen aan.' Rutten promoveerde aan de Wageningen universiteit op de uitbraak en aanpak van pokkenepidemieën, en werkt nu bij het sociaal historisch centrum voor Limburg.

Tot 1974 werden mensen ingeënt tegen de pokken. Maar na een bijzondere, wereldwijde actie om de ziekte uit te roeien was dat niet meer nodig.

Pokken was tot de achttiende eeuw een belangrijke doodsoorzaak bij kinderen. Hoe moest je zo’n gevaarlijk virus de halt toeroepen? ‘Totdat er een vaccin was, probeerden mensen patiënten vooral te vermijden, net als nu’, zegt Rutten.

Een waterdicht systeem was dat toen niet, en nu ook niet, zegt hij. 'Met beide virussen heb je eerst bijna geen symptomen. Maar besmettelijk ben je wel.' Wie het virus overleefde werd immuun. ‘Maar dat kostte eerst vele mensenlevens.’ 

Een nieuwe tijd begon toen in 1798 een vaccin werd ontdekt, zegt Rutten. ‘Door de gezondheidspolitiek in Den Haag werd aan alle provincies opgedragen een goed beleid te maken, maar dat gebeurde maar mondjesmaat.’ Gelderland was één van de provincies die toonaangevend was.

‘De Achterhoek deed het bijzonder goed: die vaccineerden tachtig procent.’ Maar ook de Veluwe, waar het ‘gereformeerde kerkvolk’ woonde, haalde ‘verrassende scores’. 'Niet de orthodoxe voorgangers, maar de bestuurlijke elite had het begin negentiende eeuw voor het zeggen. Zij wilden het volk verheffen tot welvaart en welzijn.’ 

Jaarlijks ging de Veluwse veldwachter van huis tot huis, met de vraag of er nog ongevaccineerde kinderen waren. De vaccinatie werd verplicht voor alle kinderen. ‘Zonder pokkenbriefje kwamen kinderen in Gelderland de school niet meer in’. 

Maar met het vaccin ging het virus niet weg. Het woekerde decennia door. ‘Ouderen kunnen zich de prik nog wel herinneren’, zegt Rutten. ‘Dat gladde plekje op je arm of been was waar zo’n zweertje heeft gezeten.’ Inenten was nodig, totdat de wereldgezondheidsorganisatie WHO in 1967 een massale campagne startte om het virus uit te bannen.

‘Het was een ongekende operatie. Eén voor één stroopte de WHO de continenten af, op zoek naar patiënten. In iedere stad, in ieder dorp, werden patiënten in quarantaine gezet. De mensen met wie ze contact hadden gehad werden gevaccineerd. ‘Bangladesh is pokkenvrij’, hoorde je dan op de radio.

‘Ethopië, Latijns-Amerika, de laatste haarden in de hoorn van Afrika’. Tot in Somalië in 1977 de allerlaatste patiënt werd gevonden. Hij werd geïsoleerd. Nog even werd gewacht. En toen werd in 1980 de wereld pokkenvrij verklaard. 

‘Voor het eerst in de geschiedenis was het gelukt om een infectieziekte, een virus, uit te roeien’, zegt Rutten. Het is bijzonder om te bedenken dat we bij het coronavirus weer terug zijn bij indammen, en nog ver verwijderd zijn van uitroeien. ‘We dempen de koorts, we houden in leven door beademing. Maar uitroeien kunnen we niet zonder vaccin.’

Als die prik er komt, wordt die zeker in het rijksvaccinatie programma opgenomen, net als destijds met de pokken, zet hij. Tot die tijd kunnen we alleen maar doen wat we vroeger bij de pokken deden: 'Afstand houden en zorgen dat je niet besmet raakt.’ 

Zie ook deel 1 in dit tweeluik: Witte stok en bossen stro: dit deed Gelderland vroeger bij een pest epidemie