Nieuws

Laatste gedetineerden verlaten Koepelgevangenis Arnhem

ARNHEM - 129 jaar lang zaten criminelen hun straf uit in de Koepelgevangenis in Arnhem. Een bloemlezing uit de geschiedenis van Arnhems oudste Hotel de Houten Lepel, met veel foto's (en waarin we uitleggen waar die uitdrukking vandaan komt).
De Koepel van Arnhem, die officieel Penitentiaire Inrichting De Berg heet, staat sinds vandaag leeg. Alle gedetineerden zijn overgeplaatst naar andere penitentiaire inrichtingen vanwege bezuinigingen.
De koepelgevangenis werd ontworpen door Johan Metzelaar en gebouwd in 1882 en 1883.
De gevangenis werd in 1886 in gebruik genomen. Metzelaar groeide tijdens zijn carriere uit tot dé ontwerper van justitiële gebouwen in Nederland. Hij ontwierp ook de koepelgevangenis van Breda, het gerechtsgebouw van Tiel, het kerkje bij de jongensgevangenis De Kruisberg in Doetinchem. De derde bekende Nederlandse koepelgevangenis (die in Haarlem) is ontworpen door zijn zoon Willem Metzelaar).
De bouw werd uitgevoerd door de aannemerscombinatie Brand uit Giessendam en P.P. Seret uit Sliedrecht voor de som van fl 521.198. Op 16 augustus 1886 werd de gevangenis geopend. 

Heijenoord en Lombok bestonden nog niet

Toen de gevangenis werd gebouwd lag het bouwterrein aan de rand van de stad. Er waren plannen om bij Heijenoord en Lombok een villawijk te bouwen. Langs de Utrechtseweg en langs de Rijn richting Oosterbeek verrees inderdaad een aantal landhuizen, maar de bouw van de Koepelgevangenis gooide roet in het eten. De lik maakte het gebied onaantrekkelijk als villawijk.

Het panopticon-principe

Het complex werd gebouwd volgens het nieuwe panopticon-principe (Grieks voor alziend). Vanuit het midden van het cirkelvormige complex konden de bewakers de gevangenen in de rondom gelegen cellenblokken bekijken. Daardoor waren er minder bewakers nodig om de gevangenen in de gaten te houden

Hotel De Houten Lepel

Hotel De Houten Lepel is een uitdrukking in het Bargoens voor de gevangenis. De boeventaal kent bijna zestig verschillende woorden voor ‘gevangenis’. Dat er zo veel woorden voor ‘gevangenis’ bestonden, kwam niet alleen voort uit de behoefte om onverstaanbaar te blijven voor buitenstaanders. 
Het Genootschap Onze Taal weet niet zeker waar de naam 'Hotel de Houten Lepel' vandaan komt, maar heeft wel een idee. 'In een gevangenis wil je natuurlijk niet dat het bestek van metaal is. Dat kan ook worden gebruikt om andere gevangenen te verwonden', zegt Wouter van Wingerden van de Taaladviesdienst van Genootschap Onze Taal.
Maar volgens Van Wingerden is er meer te melden over uitdrukking 'Hotel de Houten Lepel'. Houten lepels werden daadwerkelijk lange tijd gebruikt in gevangenissen. 'In de Breskensche Courant van oktober 1907 lezen we dat de houten lepel toen juist net officieel was afgeschaft: 'Voorts wordt, wat vroeger niet geschiedde, aan de gevangenen een geëmailleerd bord verstrekt, terwijl de houten lepel is vervangen door een vertind ijzeren.'
Een verzetsman die in de Tweede Wereldoorlog gevangen zat, schreef erover: “Scheveningen is een gevangenismachine. Een verschrikking zijn het luikje, waardoor de etensblikken binnengeschoven worden, het schreeuwen der corveeërs, die de voedering verzorgen en de nummers afroepen, de ton, de houten lepel en het houten mes.” Van Wingerden: 'Kennelijk zetten de Duitsers hun Nederlandse gevangenen weer terug in de tijd.'

Hoe veel mensen hebben er vastgezeten?

De afgelopen jaren diende de markante gevangenis in Arnhem niet meer als gevangenis, maar als huis van bewaring waar verdachten in voorarrest zitten. Als ze werden veroordeeld zaten ze hun straf uit in een andere gevangenis.
In de koepelgevangenis is plaats voor ongeveer 245 gedetineerden. 'De ene dag zit de gevangenis half vol, even later kan hij helemaal vol zitten', zegt Jaap Oosterveer, persvoorlichter van het ministerie van Veiligheid en Justitie. 'Hoe veel mensen in het gebouw gedetineerd hebben gezeten is lastig te zeggen, zeker over een lange periode.'

Verzetsmensen bevrijd

Meerdere mensen zijn uit de Koepelgevangenis ontsnapt. In 1944 werden twee verzetsmensen hieruit bevrijd. De actie zou de geschiedenisboeken in gaan als 'De overval op de koepelgevangenis te Arnhem.'
Verzetsman Frits Slomp was op 1 mei 1944 in Ruurlo bij een routinecontrole door de marechaussee betrapt op het bezit van een vals persoonsbewijs en verzetspropaganda. Het verzet vreesde dat hij bij verhoor zou doorslaan en besloot hem te bevrijden uit de Koepelgevangenis.
Twee Twentse verzetsmensen, Johannes ter Horst en Geert Schoonman, verkleed als Nederlandse politieagenten, meldden zich met een pseudo-arrestant, Harry Saathof, bij de ingang van de gevangenis.
Zij maakten de dienstdoende portier wijs dat ze hun arrestant in Nijmegen moesten afleveren, maar dat ze daar niet op tijd konden zijn. Ze wilden hun 'arrestant' daarom een nacht in de Koepelgevangenis opsluiten.
De portier opende de poort van de gevangenis, waarna hij in de lopen van drie pistolen keek. Frits Slomp en de Twentse verzetsman Henk Kruithof werden vervolgens uit hun cel gehaald, waarna de bevrijde gevangenen naar onderduikadressen werden gebracht. Beiden bleven ondergedoken tot het einde van de oorlog.

Gevaarlijke crimineel ontsnapt

In 2009 ontsnapte een 47-jarige man die in 2009 zijn jeudgvriend doodstak. Tijdens zijn voorarrest ontsnapte hij uit de Arnhemse Koepelgevangenis door een bewaarder te gijzelen met een alarmpistool. Hij werd in België gepakt en later veroordeeld tot 20 jaar cel. In België werd hij veroordeeld tot 6 jaar cel, onder meer voor het gijzelen van zijn advocaat.

En in de toekomst?

De Koepel sluit niet, maar komt leeg te staan. Tot 1 januari 2016 blijft het gebouw een penitentiaire instelling, waar eventueel nog gedetineerden ondergebracht kunnen worden. Locatie Zuid, die in Arnhem bekend staat als de Blue Band bajes, blijft gewoon geopend. De Koepelgevangenis staat te koop, iedereen kan via het het Rijksvastgoed bedrijf een bod uitbrengen
Uit onderzoek van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) blijkt wel dat de koepelgevangenis in Arnhem ongeschikt is voor andere functies dan een gevangenis. Er zijn wel ideeën om een casino of een zwembad in het pand te vestigen.
💬 WhatsApp ons!
Heb jij een tip of opmerking? Stuur ons een bericht op 06 - 220 543 52 of stuur een mail: omroep@gld.nl!